🙏 युद्ध नको बुद्ध हवा🙏

इंदापूर शहर प्रतिनिधी –मयुरा पाटील

लेखिका –पौर्णिमा रणपिसे सावंत

        आज वैशाख पौर्णिमा, अर्थातच बुद्धपौर्णिमा. बुद्धपौर्णिमा केवळ भारतातच नव्हे तर जगातील अनेक देशात साजरी केली जाते. तथागतांचा जन्म ,गृहत्याग ,तपश्चर्या, ज्ञानप्राप्ती, धम्मप्रचार ,प्रसार आणि शेवटी महापरिनिर्वाण पौर्णिमेस घडल्यामुळे वर्षातील बाराही पौर्णिमा बौद्ध धर्मामध्ये अत्यंत पवित्र मानल्या जातात. त्यामध्ये वैशाख पौर्णिमेस विशेष महत्त्व आहे. लुंबिनी वनात इसवीसन पूर्व 563 साली शुक्रवार दिनी विशाखा नक्षत्री वैशाख पौर्णिमेला महाकारुणी तथागत गौतम बुद्धांचा जन्म झाला. याच वैशाख पौर्णिमेस सिद्धार्थ गौतमास गया येथे पिंपळवृक्षाखाली ज्ञानप्राप्ती होऊन ते सम्यकसंबुद्धत्व मिळवू शकले आणि याच वैशाख पौर्णिमेला वयाच्या 80 व्या वर्षी मल्लांची राजधानी असलेल्या 'कुशीनारा' येथे 'शालवृक्षाखाली बुद्ध महापरिनिर्वाणपदी पोहोचले.
            जगातील दुःखाचे निवारण करण्यासाठी भगवान गौतम बुद्धांनी अनेक मार्ग सांगितले. गौतम बुद्धांची शिकवण ही समाजासाठी फारच हितकारक अशी आहे. त्यांनी अवघ्या जगाला शांततेचा संदेश दिला. लोकांमध्ये दया ,क्षमा, शांतीचा प्रसार करून त्यांनी असत्याला सत्याने जिंकण्याची शिकवण दिली. गौतम बुद्धांनी जगाला चार आर्यसत्ये सांगितली. दुःख, तृष्णा, दुःखाचे निवारण व अष्टांगिक मार्ग. गौतम बुद्धांचे तत्वज्ञान हे पाली भाषेमध्ये मांडले गेले आहे. त्रिपिटकाच्या माध्यमातून या तत्त्वज्ञानाची माहिती मिळते .मानवी जीवन आनंददायी करण्यासाठी त्यांच्या तत्त्वज्ञानाची व समतावादी विचारांची आज जगाला खरी गरज आहे. जगाला नाश होण्यापासून वाचवायचे असेल तर बुद्धांचे विचार सर्वांपर्यंत पोहोचले पाहिजेत. 
       तथागत सांगतात की कोणत्याही समाज व्यवस्थेमध्ये व्यक्ती हा केंद्रबिंदू ठेवून त्याचा सर्वांगीण उद्धार हाच या व्यवस्थेचा  अंतिम उद्देश असला पाहिजे. बुद्धांनी आपल्या पहिल्याच उपदेशामध्ये मानवी समाजात असलेल्या विषमतेचे वर्णन करताना सांगितले की मनुष्यप्राणी दुःखात, दैन्यात आणि दारिद्र्यात राहत आहे. याचाच अर्थ दुःख आणि दारिद्र्य ही व्यक्तीला आणि परिणामी समाजाला अधोगतीकडे देणारे मार्ग आहेत. बुद्धांच्या या वाक्याचा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सखोल अभ्यास करून या उपदेशाची समकालीन, समाज व्यवस्थेची सांगड घालण्याचा प्रयत्न केला आहे. 'बुद्ध की कार्ल मार्क्स' या पुस्तकात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांनी दुःख या शब्दाच्या माध्यमातून समाजात अस्तित्वात असलेल्या पिळवणुकीचा संदर्भ दिलेला आहे. त्यांच्या मते समाजातील व्यक्तीमध्ये आसक्ती पिळवणुकीचा मूळ पाया आहे. कोणत्याही गोष्टीविषयी असणारे लालच समाजातील एका वर्गाला मालकी हक्क देते तर दुसऱ्या वर्गाला शोषण युक्त जीवनपद्धती जगण्यासाठी भाग पाडते. यावरून असे लक्षात येते की समाजव्यवस्थेवर असणारी मालकी ही एक प्रकारची असक्ती असून त्यामुळे समाजामध्ये भेदभाव आणि विषमता निर्माण होते. बुद्ध फक्त समाजातील विषमतेचे विश्लेषण करून थांबले नाहीत तर त्यांनी ती विषमता नष्ट करण्यासाठी सदाचाराचा मार्ग सांगितला.
         तथागतांच्या मते माणूस जसा विचार करतो तसाच तो बनत असतो. जर एखादी व्यक्ती वाईट विचार करत असेल किंवा वागत असेल तर त्या व्यक्तीला फक्त दुःखच वाटायला येते. म्हणूनच मानवाने शुद्ध विचार ,आचार अंगीकारला पाहिजे. गौतम बुद्ध म्हणतात आयुष्यात हजारो लढाया जिंकण्यापेक्षा स्वतःवर विजय मिळवणे चांगले. भूतकाळाची आठवण करून पश्चाताप करण्यापेक्षा वर्तमानात जगणे केव्हाही  चांगले.
     चक्रवर्ती सम्राट अशोक हे जगातील सर्वात महान सम्राट होते. सम्राट अशोकांना भारताच्या इतिहासातही सर्वात महान व शक्तिशाली सम्राट म्हणून स्थान दिले आहे. कलिंगच्या युद्धात झालेली मनुष्यहानी पाहून त्यांनी प्रचलित वैदिक परंपरा झुगारून हिंसेचा त्याग केला आणि मानवतावादी बौद्ध धम्माचा पुरस्कार केला व नंतरच्या आयुष्यात त्यांनी स्वतःला बौद्ध धर्माच्या प्रसारास समर्पित केले. अशोकाने बौद्ध धर्माची शिकवण देताना लोककल्याणकारी राज्याच्या निर्मितीला चालना दिली. शांततेच्या मार्गाने कुठलेही राज्य जास्त काळ टिकू शकेल यावर त्याचा विश्वास निर्माण झाला व बौद्ध धम्माच्या प्रसाराला त्याने चालना दिली. स्वतःचा मुलगा महेंद्र व मुलगी संघमित्रा यांनाही त्याने धर्मप्रसारासाठी पाठवले. धम्मचक्र परिवर्तन करणारा अशोक हा  प्राचीन भारतातील एक श्रेष्ठ चक्रवर्ती शासक ठरला आहे व इतिहासालाही युगानुयुगे  त्याची नोंद घ्यावी लागेल. तथागतांनी दिलेल्या शांती, अहिंसा, प्रेम, दया या मूलभूत तत्वांमुळे अशोकासारख्या क्रूरकर्मा राज्यकर्त्याचे महान दयाळू सम्राटात रूपांतर झाले.
   ‌ विपश्यना ही भारताची एक अत्यंत प्राचीन ध्यानविधी 2500 वर्षांपूर्वी गौतम बुद्धांनी शोधून काढली होती. 'विपश्यना' शब्दाचा अर्थ असा की जी वस्तू खरोखरच जशी आहे ती त्याच प्रकारे जाणून घेणे. स्वनिरीक्षणाद्वारे आत्मशुद्धी करण्याची ही प्रक्रिया आहे. याद्वारे नश्वरता, दुःख व अहंभावाच्या जागतिक सत्याचा अनुभव घेता येतो. प्रत्यक्ष अनुभवा द्वारे सत्याची अनुभूती ही एक शुद्धीकरणाची प्रक्रिया आहे. हा संपूर्ण मार्ग म्हणजे जागतिक वाद विषयांवर एक जागतिक उपाय आहे.
         गौतम बुद्ध हे अनित्यवादी आणि अनात्मवादी होते .घडणाऱ्या घटनांमागे शास्त्रीय कारण आहे, चमत्कार नाही. निसर्गामध्ये घडणाऱ्या घटनांचे शास्त्रीय विश्लेषण करणारे जगातील पहिले शास्त्रज्ञ म्हणजे  बुद्ध.बुद्धांचे विचार तत्त्वज्ञान आणि कार्य हे चमत्कारावर नव्हे तर ज्ञानावर आधारलेले आहे. 
         आज जगभर जात-धर्मावरून संघर्ष सुरू आहे. विषमतेने मने दुभंगलेली आहेत. वर्चस्वासाठी हिंसा घडत आहे हे सर्व थांबवण्यासाठी बुद्धांच्या समतावादी विचारांची गरज आहे ,कारण ते सांगतात की माणसात जाती नाहीत 'मानव हीच एक जात आहे'. गौतम बुद्ध अहिंसावादी होते. बुद्धांनी यज्ञयागाला विरोध करून पशुहिंसेला पायबंद घातला. हिंसेने प्रश्न सुटणार नाही तर ते अविद्या नष्ट करून  विचारांनी, प्रबोधनाने अर्थात ज्ञानाने सुटणार आहेत असे बुद्ध तत्त्वज्ञानाचे सार आहे. आज जगभर हिंसेने थैमान घातले आहे. विचार मान्य नसणाऱ्यांच्या हत्या करणे, प्रतिपक्ष, प्रतिराष्ट्र यांना संपविण्यासाठी जग शस्त्रसज्ज झाले आहे.   मानवी जीवन आनंददायी, प्रसन्न ,सुंदर करण्यासाठी बुद्धांच्या तत्त्वज्ञानाची जगाला आजही गरज आहे.म्हणूनच आम्हां युद्ध नको बुद्ध हवा आहे......

…पौर्णिमा रणपिसे सावंत